پرداختن به مفهوم و جایگاه عنصر علم و آگاهی در بین مفاهیم و نهادهای حقوقی، مستلزم ارائه تعریفی دقیق از این عنصر است. ارائه تعریفی جامع و مانع از علم و آگاهی نیز متوقف بر احصای همه مفاهیم مرتبط با آن و تعیین حد و مرز مفاهیم مذکور با آن است. مفاهیم متعددی وجود دارند که ارتباط وثیقی با مفهوم علم و آگاهی داشته و درصورتی‌که علم را مفهومی دارای مراتب مختلف فرض کنیم بسیاری از این مفاهیم می­توانند در مراتب مختلف قرار گرفته و درنهایت یک مجموعه مفاهیم مرتبط و طبقه­بندی شده را شاهد باشیم.

مطلب دیگر آن است که مفهوم علم و مفاهیم مرتبط با آن در مفاهیم و نهادهای حقوقی و در قوانین و مقررات مختلف دارای انعکاس­­هایی هستند که بررسی ماهیت این انعکاس­ها می­تواند در شناخت هر یک از این مفاهیم و نهادهای حقوقی حائز اثر بوده و در تدقیق احکام و آثار حقوقی آن‌ها مثمر ثمر باشد.

بر اساس توضیحات فوق، در اثر حاضر دو فصل به شرح ذیل خواهیم داشت:

فصل نخست: مفهوم­شناسی عنصر علم و مفاهیم مرتبط

در فصل نخست تلاش بر این است تا مفهوم علم و مفاهیم مرتبط از منظر لغوی و اصطلاحی تدقیق شده و درنهایت بتوان روابط این مفاهیم با یکدیگر را حول عنصر علم و آگاهی کشف کرده و درنهایت یک طبقه­بندی ارائه نمود.

فصل دوم: مصادیق عنصر علم و آگاهی در مفاهیم و نهادهای حقوقی

در فصل دوم بنابراین است تا برخی از مفاهیم و نهادهای حقوقی که حاوی عنصر علم و آگاهی هستند را بر اساس نتایج حاصله از فصل نخست مورد واکاوی قرار دهیم تا درنهایت بتوانیم این مفاهیم و نهادها را از منظر عنصر علم و آگاهی بازتعریف نموده و از این رهگذر بخشی از مقدمات نظریه­پردازی در خصوص مبانی تقنین در حوزه­های مورد بررسی را فراهم آوریم.

نکته آخر هم آن­که اثر حاضر اصالتاً در حوزه مبانی نظری و از نوع پژوهشی بوده و در مواردی آثار عملی و کاربردی نیز خواهد داشت؛ این آثار کاربردی عمدتاً ذیل مصادیق موردبررسی در فصل دوم خواهد آمد.