با توجه به اهمیت آگاهی از آراء و نظرات فقهی- اصولی فقهای بزرگ شیعه در رشد و پویایی بیش از پیش فقه، کشف و بررسی آراء فقهای بزرگی که نظرات آن‌ها تاکنون به‌طور منسجم و مستقل مطرح نشده است، اهمیت ویژه‌ایی می‌یابد. این کتاب از این رهگذر به بررسی آراء و اندیشه‌های اصولی فقیه بزرگ، سید محمد موسوی عاملی، مشهور به صاحب مدارک بر اساس کتاب مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام می‌پردازد؛ چراکه هیچ مجموعه کامل و منسجمی در ارتباط با آراء اصولی ایشان وجود ندارد.

مرحوم سيد محمد بن علي موسوی عاملی جُبَعی(1009ه.ق) ملّقب به شمس الدین که در لسان علمای پس از خود به «صاحب مدارک» معروف شده است، یکی از فقهای بزرگ و ژرف‌اندیش قرن دهم هجری می‌باشد. شیخ حر عاملی در وصف ایشان می‌فرماید: «ایشان عالمی فاضل و محققی متبحّر و مدقّق و اهل زهد و ورع و تقوا، فقیهی محدّث و اهل کمال از هر لحاظ بوده است. وی جامع تمام علوم و فنون و دارای شخصیتی عظیم‌الشأن و جلیل‌القدر بوده که از پدر بزرگوارش و همچنین محقّق اردبیلی و عده‌ایی از شاگردان جد مادری‌اش، شهید ثانی کسب علم کرده است. ایشان همدرس دایی خود، صاحب معالم بوده و این‌دو دائماً در درس هم شرکت می‌کردند.»[1] مرحوم محقّق بحرانی نیز درباره او می‌گوید: « فضل جناب سید محمّد و دایی بزرگوارش، صاحب معالم بیشتر از آن است که به کلام آید.»[2] همچنین در کتبی همچون ریاض العلماء، روضات‌الجنّات و اعیان الشّیعه نیز از مراتب تقوا، تبحّر علمی و قوّت استدلال ایشان بسیار تمجید شده است.

یکی از تألیفات گران‌سنگ این عالم بزرگ، کتاب مدارک الأحکام في شرح عبادات شرائع الإسلام است که یکی از بهترین شروح شرائع به حساب می‌آید. ایشان در این اثر، کتاب شرائع الاسلام محقّق حلی(ره) را از ابتدا تا آخرِ باب حجّ به صورت تعلیقه و حاشیه شرح نموده است که همواره از آن، به عنوان کتابی مورد اعتماد فقها و درای متانت در استدلال یاد شده است.[3] البته بر خودِ کتاب مدارک الأحکام نیز شروح متعدّدی با رویکرد فقهی نوشته شده است که به عنوان نمونه در کتاب الذّریعه به نوزده حاشیه بر این کتاب اشاره شده است امّا رویکرد این حاشیه‌ها نیز فقهی بوده و نمی‌توانند به عنوان یک پیشینه قابل اعتنا برای این کتاب به حساب آیند.

در این اثر آگاهی از نظرات اصولی این فقیه طراز اوّل، در جهت بالندگی و پویایی بیش از پیش اصول فقه است. همچنین ارائه آن به جامعه علمی و بهره‌مندی از نظراتی که کمتر مورد توجه بوده است.  بسیاری از نظرات منتسب به ایشان در این کتاب پی‌گیری شده و صحّت این انتسابات مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

این کتاب(و البتّه کتاب‌هایی که در این راستا قرار دارند) خلإ ناشی از فقدان آرای اصولی برخی از فقهای بزرگ پر شده و فطرت ناشی از فقدان نظرات ایشان که می‌تواند در مهندسی و چینش آرای اصولی فقهای شیعه خلل ایجاد کند، ترمیم می‌شود.

مطالعه سطر به سطر کتاب مدارک و اصطیاد مبانی اصولی ایشان از لابلای فتوا و فروعات فقهی است. در مرحله بعد، پس از کشف آرای اصولی صاحب مدارک، در مقام مقایسه بین نظرات ایشان در فقرات مختلف برآمده و نظر نهایی وی و تناقضات احتمالی را به دست آوردیم. در نهایت نیز آرای ایشان را با آراء قدما و متأخرین، با تاکید بر آرای صاحب معالم بیان نمودیم.

همان‌طورکه بیان شد نه تنها هیچ مجموعۀ کامل و منسجمی در ارتباط با آراء اصولی صاحب مدارک وجود ندارد بلکه حتّی در ضمن مقالات و پژوهش‌هایِ موردی نیز به‌طور مستقل به اندیشه‌های اصولی این فقیه بزرگ پرداخته نشده است. البتّه بر کتاب شاخص ایشان، مدارک الأحکام شروح متعدّدی نوشته شده است امّا رویکرد این حاشیه‌ها نیز فقهی بوده و نمی‌توانند به عنوان یک پیشینۀ قابل اعتنا برای این کتاب به حساب آیند.