اصل انصاف و اصول عدل و انصاف دارای کارکردهایی میباشند که، در حل و فصل دعاوی، منجر به صدور آرائی به دور از قواعد غیرقابل انعطاف، با در نظر گرفتن شرایط و جوانب هر مسئله و مطابق با عدالت، میگردد. در غالب اسناد و برخی آراء بین‌المللی و نیز قوانین داخلی مربوط، در صورت رضایت طرفین اختلاف، داور میتواند با کنار گذاشتن قانون ماهوی، بر اساس انصاف رأی دهد. اما، در برخی دیگر از آراء قضایی و داوری بین‌المللی، در فقد چنین اجازه ای نیز بر اساس اصل انصاف تصمیم گیری شده است.

دیوان دعاوی ایران و امریکا که به دنبال تسخیر سفارت امریکا توسط دانشجویان خط امام شکل گرفت و منجر به توافق ایران و امریکا در 29/10/1359 گردید، کار خود را از اردیبهشت 1360 آغاز نمود و به فعالیت پرداخت. در حالیکه حسب ماده 5 بیانیه حل و فصل دعاوی که به منزله موافقتنامه داوری بین دو کشور است و رژیم قانون ماهوی قابل اجرا را به نحو بسیار استادانه به رشته تحریر و اجرا درآورده است، اجازه ای به مرجع داوری جهت توسل به انصاف داده نشده است، اما دیوان آراء متعددی را بر اساس انصاف صادر نموده است. آنچه مسلم است اینکه دیوان علی رغم عدم توافق طرفین جهت رجوع به انصاف، بر اساس این اصل تصمیم گرفته است، و با توجه به صدر ماده 5 بیانیه مذکور که دیوان نمی‌تواند بر اساس عدل و انصاف تصمیم گیری نماید، این امر محل بررسی و مناقشه میباشد. از طرفی صدر ماده مزبور حاکی از توسل داور صرفا به قاعده حقوقی، در حل و فصل اختلافات ایران و امریکا است و در بین حقوقدانان در خصوص اینکه مراد از law، قواعد و مقررات حقوق بین‌الملل خصوصی است و یا قواعد و مقررات حقوق بین‌الملل عمومی، اختلاف نظرهایی وجود دارد. بنابراین، این مهم ایجاب نمود که به بررسی جایگاه انصاف در این دیوان از لحاظ مختلف بپردازیم.

عدل و انصاف هم از لحاظ اصطلاحی در زبان فارسی و هم در فقه و حقوق دارای مفاهیم متفاوتی هستند، اما در این کتاب درصدد تفکیک بین آنها نیستیم، بلکه آنچه مدنظر است اینکه یک نوع انصاف به عنوان اصل کلی حقوقی در متون انگلیسی equity و نوع دیگر اصول عدل و انصاف در اصطلاح لاتین ex aequo et bono خوانده میشود، بنابراین آنچه مورد بحث است اینکه این دو مورد به تفکیک مورد بررسی قرار گیرد.  

دیوان دعاوی ایران و امریکا به عنوان یک مرجع داوری بین‌المللی که به لحاظ حجم و پیچیدگی پرونده‌ها و طولانی شدن حیات دیوان و به ویژه رویه‌هایی که توسط آن بوجود آمده است و تأثیری شگرفی بر داوری‌های بین‌المللی بویژه از حیث قواعد و مقررات حاکم برجای گذاشته است، یکی از مهم ترین دیوان‌های بین‌المللی شناخته شده است و از نظر بسیاری از صاحبنظران نیز مهم ترین و طولانی ترین دیوان بین‌المللی تاریخ محسوب میگردد، لذا حسب پیچیدگی دعاوی و کلی بودن قواعد حقوقی و اینکه دیوان به عنوان مرجع حل و فصل اختلاف به این دعاوی رسیدگی مینماید، به نظر میرسد که جملگی استنادات دیوان در پرونده‌های متعدد و عدم شناسایی نحوه کارکرد انصاف در حل اختلافات مربوطه باعث گردیده است که مفهوم انصاف و جایگاه آن به نحو شایسته مورد توجه واقع نگردد. حسب اینکه خلأ موجود در قوانین و اختلاف در تفسیر قانون قابل اجرا بر قضیه مطروحه و بررسی آن هم به لحاظ تئوری و مبانی نظری و همچنین کارکرد دیوان و تأثیر آن بر منافع ایران در عرصه جهانی و حفظ منابع ایران حائز اهمیت است، لذا این ضرورت را ایجاد مینماید که برای شناخت هرچه بهتر، با بررسی اصل انصاف و آراء صادره از این دیوان براساس آن، سعی در حل نکات مبهم و شناساندن نقش و اهمیت اصل انصاف در دیوان دعاوی ایران و امریکا داشته باشیم.

گرچه تألیفات و مقالات نسبتا خوبی در زمینه انصاف به رشته تحریر درآمده است، اما واقعیت این است که با وجود اهتمام به موضوع انصاف، ادبیات حقوقی ما نیز در این زمینه رضایت بخش نبوده و در اصل هیچ تفکیکی بین اصل انصاف و اصول عدل و انصاف به عمل نیامده است. از سوی دیگر مقالات و کتبی که در حقوق ما به بحث دیوان دعاوی ایران ـ امریکا پرداخته است، هیچ یک از این تألیفات در خصوص جایگاه عدل و انصاف و همچنین انواع و کارکردهای آن در این دیوان مطلبی ارائه ننموده اند و ما در این خصوص با فقر ادبیات حقوقی مواجه هستیم. با توجه به اینکه حسب مطالعه، بررسی و تدقیق در ده‌ها منبع انگلیسی زبان مربوط، در هیچ یک از آنها حتی اشاره فهرست واری به تفاوتهای بین اصل انصاف و اصول عدل و انصاف صورت نپذیرفته است؛ تا چه رسد به اینکه طی مبحث مستقلی به این تفاوتها پرداخته شده باشد. واقعیت این است که طراحی مفهوم، ماهیت و شرایط توسل در ساختار پژوهش زاییده فکر نویسنده است که در حجم و ظرف مقرر، تا حد قابل توجهی توانسته این تفاوتها را تبیین نماید. از سوی دیگر کتاب‌ها و مقالاتی که در حقوق ما نسبت به دیوان دعاوی ایران و امریکا نگارش یافته است، اگرچه به انصاف در آراء دیوان اشاره نموده اند ولیکن هیچ یک تفکیکی بین انواع اصل انصاف و اصول عدل و انصاف و همچنین کارکردهای آن قائل نشده اند و همچنین در خصوص جایگاه انصاف در دیوان دعاوی ایران و امریکا هیچ مطالعه مستقل و مقاله و یا گزارشی در مجلات حقوقی داخلی و خارجی به رشته تحریر درنیامده و بدیهی است از آن منظر متضمن نوآوری‌هایی است که برای نخستین بار در حقوق ما مطرح میگردد که خود از زمینه‌های نوآوری کتاب را فراهم مینماید.

هدف این کتاب بررسی و تبیین جایگاه اصل انصاف به عنوان مهم ترین ابزار در راستای تحقق آرمان جهانی تحقق عدالت در میان منابع حقوق بین‌الملل در حل و فصل اختلافات دعاوی مربوط به دیوان دعاوی ایران و امریکا است که در آراء متعددی نیز مورد لحاظ واقع شده است و این امر میتواند بیانگر اهمیت و روند رو به پیشرفت این منابع خاص به عنوان یکی از منابع معتبر حقوق بین‌الملل باشد که کلی ترین اهداف به شرح ذیل است: بیان نقش و چگونگی اعمال اصل انصاف به عنوان قاعده ماهوی قابل اجرا در دیوان دعاوی ایران و امریکا، تبیین جایگاه انصاف در آراء دیوان دعاوی ایران و امریکا، بیان کارکردهای اصل انصاف در دیوان دعاوی ایران و امریکا. همچنین، بررسی و ارائه نظریه ای جامع در راستای رفع مشکلات و موانع پیش روی نمایندگان حقوقی مستقر در این دیوان و دفتر خدمات حقوقی مستقر در ایران و امکان بهره برداری هرچه مطلوبتر برای ذینفعان در طرح دعاوی مربوطه و همچنین دارای کاربرد علمی و فنی و تئوریک جهت اساتید و دانشجویان و اهل فن حقوقی است، که عدم بررسی این مسئله حقوقی و اجتماعی به دلیل عدم توجه کافی به بایسته‌ها و ضرورت‌های لازمه در این خصوص حسب شرایط فعلی حاکم بر روابط ایران و امریکا میباشد.

کتاب حاضر که به بررسی جایگاه عدل و انصاف در دیوان دعاوی ایران و امریکا میپردازد، بدوا نیازمند تبیین مفاهیم اصل انصاف و اصول عدل انصاف است تا بدینوسیله زمینه تشخیص نوع انصاف مورد اعمال دیوان میسر گردد. با توجه به اهمیت قواعد قابل اجرا بر آئین داوری و ماهوی دیوان که حصول نتیجه نهایی متأثر از قواعد آنها میباشد، بنابراین در دو فصل جداگانه به طور مفصل به بررسی جایگاه انصاف در قلمرو قانون قابل اعمال در دیوان دعاوی ایران و امریکا میپردازیم. از آنجایی که بروز و ظهور اصلی انصاف در آراء دیوان صورت میپذیرد، بنابراین نیازمند بررسی نمونه آراء صادره در این خصوص و کارکردهای این اصل در دیوان دعاوی ایران و امریکا هستیم. در نتیجه این امر ایجاب مینماید که کتاب حاضر به پنج فصل تقسیم گردد و بنابراین پنج فصل مذکور عبارتست از:  فصل اول کلیات مفاهیم اصل انصاف و اصول عدل و انصاف شامل؛ مفهوم، ماهیت و مبانی اصل انصاف و اصول عدل و انصاف، سیر تحول تاریخی اصل انصاف و اصول عدل و انصاف و جایگاه آن در قلمرو حقوق ایران،  شرایط توسل و آثار عملی مترتب بر تمایز بین اصل انصاف و اصول عدل و انصاف و نمونه‌های معروف اعمال اصل انصاف و اصول عدل و انصاف، فصل دوم جایگاه انصاف در قلمرو قانون آئین داوری دیوان دعاوی ایران و امریکا شامل؛ انصاف و رسیدگی منصفانه در دیوان، انصاف و اصول حاکم بر رسیدگی منصفانه در دیوان و تضمین‌های رسیدگی منصفانه در دیوان اعم از قبل و حین صدور رأی و شناسایی و اجرای رأی، فصل سوم جایگاه انصاف در قلمرو قواعد حقوقی قابل اجرا بر ماهیت دیوان دعاوی ایران و امریکا شامل؛ قانون ماهوی قابل اجرا در دیوان دعاوی ایران و امریکا و جایگاه انصاف در آن اعم از تصمیم گیری بر اساس احترام به قواعد حقوقی، قواعد حل تعارض قوانین، اصول حقوق بازرگانی و بین‌الملل و با در نظر گرفتن عرف تجاری ذیربط، مفاد قرارداد و اوضاع و احوال تغییر یافته، نقش آفرینی انصاف به عنوان یک اصل کلی حقوقی در دیوان و تجلی سه نوع اصل انصاف (انصاف در چارچوب حقوق، انصاف فرا حقوق و انصاف مغایر با حقوق) در قلمرو قانون ماهوی قابل اجرا در دیوان، فصل چهارم جایگاه اصل انصاف در آراء دیوان دعاوی ایران و امریکا شامل؛ مصادیق اصل انصاف در آراء صادره از دیوان داوری اعم از دعاوی خصوصی، سازمان هواپیمایی، نفتی و دولتی، ایجاد رویه مبتنی بر انصاف در آراء دیوان داوری و انصاف در تفسیر آراء صادره از دیوان داوری، فصل پنجم کارکردهای انصاف و آراء مبتنی بر آنها در دیوان دعاوی ایران و امریکا شامل؛ کارکرد تعدیلی و تحکیمی اصل انصاف و نمونه‌هایی از آراء صادره توسط دیوان، کارکرد تکمیلی اصل انصاف و نمونه‌هایی از آراء صادره توسط دیوان و کارکرد تصحیحی یا جایگزینی اصل انصاف و نمونه‌هایی از آراء صادره توسط دیوان میباشد.