الف) بیان مسأله

گرچند تروریسم مصیبت قرن اخیر نام گرفته است؛ ولی نمی‌توان آن را پدیده تازه و بدون سابقه معرفی کرد. حوادث مهم تاریخی که در این زمینه صفحات طومار زندگی جوامع متعدد انسانی را سیاه نموده، همگي ثبت شده است. ولی، در سده معاصر به ویژه از دهه 1960  به بعد حوادث تروریستی به عنوان یک نگرانی جدید و استثنایی مطرح گردیده است.[1] خشونت‌های ناشی از رفتارهای تروریستی به علل و انگیزه‌های گوناگون به وقوع می‌پیوندد و از نظر محتوا و شکل نیز هر روز با صورت جدید و متفاوت از گذشته به عمر خود ادامه می‌دهد. خسارت‌های هنگفت اقتصادی و سیاسی و رنج‌ها و آلام انسانی ناشی از این جرم دولت‌ها را به تکاپو واداشت تا از طریق کنوانسیون‌ها و معاهدات بین‌المللی و منطقه‌ای و تصویب قوانین لازم در تمام عرصه های مرتبط با تروریسم؛ بویژه با رویکرد جرم‌انگاری رفتارهای تروریستی، به مقابله و جلوگیری از تکرار این جرم اقدام نمایند.

بدین‌سان اولین مواجهات با پدیده تروریستی در سطح جهانی و در قالب کنوانسیون‌ها و قطعنامه‌های متعدد بین المللی و منطقه‌ای آغاز گردید. سپس دولت‌ها همگام با این تلاش بین‌المللی اقدام به جرم‌انگاری تروریسم و اتخاذ تدابیر و سیاست‌های سرکوب‌گرانه و پیشگیرانه جهت مواجهه با آن نموده‌اند. اهمیت و افزایش کمی ‌و کیفی این جرم در سطح جهان، علاوه بر دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی مراکز تحقیقاتی و علمی ‌را نیز به تأمل در چند و چون جرم تروریستی کشانده است و صدها کتاب و مقاله به زبان‌های مختلف در چند سال اخیر راجع به تعریف، علل و عوامل، احکام حقوقی و فقهی تروریسم در خصوص مجازات و نحوه حمایت از قربانیان تروریسم و غيره نوشته شده‌اند و کنفرانس‌های گوناگون بین المللی و منطقه‌ای با اهتمام دولت‌ها و مراکز غیر دولتی جهت بررسی تروریسم منعقد شده است. سایت‌های گوناگون با رویکردهای متنوع و به زبان‌های متعدد با موضوع تروریسم در فضای مجازی تأسیس شده است. خلاصه اینکه ادبیات مربوط به تروریسم بسیار فربه و در مقایسه با سایر جرایم حجم بسیار سنگینی دارد. این تحقیق با عنوان: «جرم‌انگاری تروریسم از منظر آموزه‌های فقه جعفری و حنفی»، تلاشی است در راستای تبیین یکی از مهم‌ترین بخش احکام تروریسم با رویکرد دینی و فقهی، که امید است ثمره‌اي آن، مساعدت نهادهای مربوط به مبارزه با تروریسم در عرصه تقنین و جرم‌انگاری تروریسم باشد، و در مرحله بالاتر تأمین امنیت و دفاع از جان و مال و کرامت انسان‌ها.

ب) ضرورت تحقیق

یکی از رفتارهای مجرمانه که فی‌الجمله اجماع جهانی بر جرم بودن آن وجود دارد اقدامات تروریستی است و فقه که متکفل ارائه برنامه و سازماندهی رفتار مکلفین با معیارهای وحی و توحید است، نمی‌تواند در این عرصه فاقد جهت‌گیری باشد. به طور دقیق همین نیاز و باور موجب شده است که این تحقیق عملیاتی شده و به منصه ظهور برسد. فقدان و حدّاقل کمبود سابقه تحقیق در این حوزه و نیازمندی به آن در عرصه تقنین و زنده بودن این قبیل مباحث از اموری مي‌باشند که به خوبی ضرورت و اهتمام به این حوزه را روشن می‌نماید.

فارغ از جهات فوق‌الذکر، اگر بخواهیم مانع پیشرفت سکولاریسم و سکولاریزاسیون شدن جوامع اسلامی ‌شویم و جامعیت و پاسخ‌گویی فقه را به اثبات برسانیم، واعتماد وتوجه ارباب فکر واین نوع مباحث را به آموزه های دینی وجامعیت آن حفظ، ودر مواردی احیا وزنده نمایم، واز همه مهم تر مبرا بودن اسلام از اقدامات تروریستی را به اثبات برسانیم؛ چاره‌ای جز پرداختن به این نوع مباحث نداریم. ما بر این باوریم و می‌دانیم که دین حضرت ختمی ‌مرتبت (صلی الله علیه و آله و سلّم)، می‌تواند پاسخگوی نیازمندی‌های معرفتی و فکری جهان معاصر باشد. این گفتمان بهترین پاسخ را، در عرصه‌های گوناگون دارد. باتوجه به ریشه‌های قوی و قابل دفاع آن، نظامات برآمده از آن، در تمام عرصه‌های حقوقی، سیاسی، اقتصادی و بین‌المللی، نجات‌بخش خواهدبود. نظاماتی‌که با دوبال عقل و وحی بشر را راهنمایی کرده و به اضطرابات و سردرگمی‌های او پایان می‌بخشد.

اجتهاد به عنوان روش برآمده از درون اسلام، ایجاد کننده‌ای ظرفیتی است که با مراجعه فقیه و متخصص به مبانی ثابت و متغیر دین، می‌توان سوالات نوظهور بشری در تمام عرصه‌ها  را پاسخ داد و جامعیت و کمال و ادعای خاتمیت را، به صورت عملی به نمایش گذاشت. قابل‌انکار نیست که دام بسیاري در این مرغزار گسترانيده‌اند تا پرندگان و مرغان بالگستر و تیزپا را اسیر و زمین گیر کنند و از پرواز و جنبش باز دارند و یا حدّاقل به سوی مقصدی که خود می‌خواهند به پرواز در آورند؛ ولی هیچ‌کدام سالب مسئولیت پروازیان نخواهد شد؛ چرا که هر گفتمان و اندیشه‌ای که نتواند خود را با مقتضیات زمان و مکان همراه کند و نتواند پرسش‌های جديد را پاسخ منطقی بدهد، آن گفتمان در گذر زمان حذف می‌شود^[2]. 

ج) نگاهی گذرا به برخی منابع در حوزه تروریسم

اشاره شد که ادبیات تروریسم از غنی‌ترین حوزه‌های ادبیات معاصر جرم پژوهی است و به زبان‌های مختلف در این حوزه کتاب، مقاله، فیلم، و غيره وجود دارند. بهزاد احمدی لغورکی در اثر خود: "کتاب شناسی تروریسم" منابع مربوط به ترویسم را به شرح ذیل معرفی نموده است:

10 کتاب، 21 مقاله و 6 پایان‌نامه به زبان فارسی.

172 کتاب و 80 مقاله به زبان انگلیسی.

22 کتاب به زبان عربی.

ایشان به ترتیب و به صورت منظم منابع هر کتاب و مقاله را در فضای مجازی و خارج از آن و نیز چکیده و عنوان هریک را ذکر می‌نماید.[3] در ادامه‌ای همین کار، دکتر فؤاد ایزدی در کتاب: "منبع شناسی تروریسم و صلح"، تعدادی زیادی کتاب، مقاله، پایان‌نامه و رساله دکتری به سه زبان فوق‌الذکر معرفی می‌کند، که مشتمل بر جدیدترین و معتبرترین آثار در این زمینه است و آثار معرفی شده به زبان انگلیسی ناظر به حوادث سال 2001 به بعد می‌باشد.[4] راجع به تعریف تروریسم و موضوع شناسی این تحقیق، کتاب: «درآمدی بر تروریسم پژوهی»، تأليف عبدالمجید مبلغی، بالنسبه کتاب خوبي است.[5]

متأسفانه در شاخه جرم‌انگاری تروریسم با رویکرد فقهی، کار اندکی‌ صورت گرفته است و به شکل تطبیقی میان مذاهب فقهی، به نظر می‌آید که هیچ تحقیقی صورت نگرفته باشد.

روح الله سپهری پایان نامه کارشناسی ارشد خود را تحت عنوان: "جرم انگاری تروریسم (مطالعه در فقه اسلامی، اسناد بین المللی و حقوق جزای فرانسه) و ارائه پیشنهاد در حقوق ایران"، در سال 1385 دفاع نموده است.^[6] دکتر سید حسین هاشمی ‌کتابی تحت عنوان: "تروریسم از منظر حقوق اسلام و اسناد بین‌المللی"، تألیف کرده است که در این تحقیق به مناسبت‌های متعدد مورد استفاده بوده است.^[7] به صورت پراکنده مقالاتی نیز در این زمینه تألیف شده است، از جمله: "بررسی فقهی اقدامات تروریستی در جوامع اسلامی"، تألیف محمد حسين طارمی^[8] و نیز برخی پایان‌نامه‌ها و مقالات دیگر که در مجموع به نظر می‌رسد هم‌چنان نیازمند تحقیق و تتبع باشیم.

د) سؤال اصلی وفرعی تحقیق

پرسش های اصلی وفرعی ذیل در این تحقیق قابل طرح اند:

سؤال اصلی

آیا جرم انگاری همه ای اشکال اقدامات تروریستی؛ از نظر آموزه های اسلام قابل اثبات است؟ چگونه و با چه دلیلی؟

سؤال های فرعی

1- چه نسبتی میان بغی در فقه واقدامات تروریستی وجود دارد؟

 2- چه رابطه ای میان محاربه در فقه، واقدامات  تروریستی برقرار است؟

 3- با توجه به جرایم تعزیری در اسلام، غیله وفتک چه نقشی در جرم انگاری تعزیری تروریسم دارند؟

4- در زمینه جرم انگاری تروریسم، آیا می توان به کنوانسیون ها واسناد بین المللی، استناد جست؟ کجاها ودر چه شرایطی؟

ه) فرضیه های تحقیق

با توجه به سوالات یادشده فرضیات زیر قابل بررسی است:

1-  به نظر می رسد که جرم انگاری تمام اشکال اعمال تروریستی؛ با استناد به آموزه های اسلام قابل اثبات می باشد.

2- جرم بغی در فقه بخشی از اعمال تروریستی را در بر می گیرد.

3- جرم محاربه نیز بخشی دیگر از اقدامات تروریستی را تحت پوشش می گیرد.

4- با توجه به جرایم تعزیری در حقوق اسلام، غیله وفتک، می توانند در پاسخ دهی کیفری مناسب، نسبت به  برخی اشکال تروریسم، مورد استناد باشند.

5- با توجه به پیچیدگی وتنوع مصادیق اقدامات تروریستی، استفاده و حتی استناد به اسناد بین المللی، در زمینه جرم انگاری تروریسم، بسیار مهم است.

و) مهم ترین ویژگیهای این تحقیق

با قطع نظر از دسته‌بندی و ساختار این بحث، از جهت محتوای چند چیز تحقیق فعلی را متمایز می‌سازد:

یکی تطبیقی بودن بحث است که خود امتیاز خاص خود را در مجامع علمی ‌امروز دارد و در حدود معلومات راقم این سطور چنین بحثی مسبوق به سابقه نیست و برای اولین‌بار است که تولید و عرضه شده است.

دومین ويژگي این تحقیق هدف‌گیری تمام اشکال رفتارهای تروریستی در مقام جرم‌انگاری است؛ امری‌که بسیار مهم وحیاتی است، وتحقیق فعلی شروعی است برای این کار بزرگ وضروری.

سومین ویژگی این محصول توجه به تعزیر به عنوان یکی از ارکان جرم‌انگاری رفتارهای تروریستی است، که امتیاز آن از جهت تعمیم جرم‌انگاری و پاسخ‌دهی به مقتضیات زمان و مکان بر اهل تحقیق پوشیده نیست. در میان نهاد های فقهی حجم مباحث مربوط به نهاد بغی ومحاربه با در نظر داشت مصادیق تروریستی مشمول آن دو نهاد، طولانی شده است؛ ولی باتوجه به مدخلیت تمام قیود واحکام مربوطه در تقنین وجرم انگاری فقهی، اشکالی جدی به نظر نمی رسد. نهاد تعزیر نیز در حدی که ضرورت ایجاب می کرد، قیود واحکام آن بررسی وتبیین شد. نکاتی دیگری نیز در لابلای تحقیق به عنوان نقض و ابرام یک نظر و استحکام و ضعف یک قول، ممکن است از چشم اهل‌تحقیق مخفی نماند که نیازی به یادآوری ندارد. قهراً در کنار امتيازات مذكور، عیوب زیادی از قبیل نارسایی در تعریف تروریسم، کم توجهی به پرداختن اشتراکات وافتراقات جرم تروریستی با محاربه وبغی وتطبیق آن بر تروریسم، ورود به مباحث استطرادی و... ممکن است از دید صاحب نظران در این تحقیق وجود داشته باشند، که این قلم ضمن اعتراف به آن، از هر نوع تذکّر بیشتر استقبال می‌کند، وامید وار است که در فرصت های بعدی توفیق رفع آن را پیدا نماید. در کل بخش اول تحقیق، حالت گردآوری دارد و اندکی از مطالب آن از تراوشات فکری بنده است. اما بخش دوم تحقیق که بدنه‌ای اصلی آن را به وجود آورده است نتیجه‌ای، تلاش این ناچیز است.