امضاء یا دستینه در لغت به معنای گذرانیدن، روان کردن، علامت یا اسمی که پای نامه یا سند می­گذارند.[1] امضاء واژه­ای با بار حقوقی است که کاربرد آن نیز منحصراً در علم حقوق است. اصطلاح امضاء در حقوق و فقه به سه معنا به کار می­رود که این هر سه معنا از معنای لغوی آن به دور نیست:

یکی به معنای اجازه یا تنفیذ عمل حقوقی غیرنافذ مانند تنفیذ و امضاءی عقد مکره (ماده 209 ق.م).

دوم به معنای شناسایی یک عرف و عادت از طرف شارع اسلام. در همین معناست که می­گویند معاملات همگی احکام امضایی هستند یعنی قوانین راجع به معاملات از عرف و عادت گرفته شده است. امضاء در این معنا در مقابل تاسیس به کار می­رود.[2]

سوم به معنای نوشتن اسم یا اسم خانوادگی یا هر دو یا رسم علامت خاص که نشانه هویت صاحب علامت است در ذیل اوراق و اسناد عادی و رسمی که متضمن وقوع معامله یا تعهد یا اقرار یا شهادت و مانند آن­ها است یا بعداً باید روی آن اوراق تعهد یا معامله ثبت شود (سفیدمهر ـ ماده 1301ق.م).

بدیهی است که اصطلاح حقوقی امضاء در هر سه معنای آن قابل مطالعه می­باشد لیکن آن­چه که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته معنای سوم آن است. تقریباً معانی اصطلاحی اول و دوم به تناسب مباحث حقوقی مورد توجه نویسندگان قرار گرفته ماهیت، ابعاد، شرایط و آثار آن­ها مطالعه و بررسی شده­اند. اما امضاء به معنای سوم آن علی­رغم کاربردهای متعدد در قوانین و مقررات به طور مستقل و مستوفات چندان به مطالعه و بحث گذاشته نشده است.

خود قانون­گذار نیز با آن که امضاء را در این معنا به کار گرفته و از آن بهره برده است لیکن ماهیت، عناصر، شرایط، نقش و آثار آن را بیان نکرده است. از همین رو مسایل متعددی در مورد امضاء به معنایی که از آن منظور است ـ به وجود آمده یا خواهد آمد. آن­چه که این وضعیت مبهم را بیش از پیش درخور مطالعه و دقت می­گرداند آن است که در قوانین و مقررات بعضاً شاهد هستیم که در کنار اصطلاح امضاء اصطلاحاتی چون مهر و اثر انگشت به کار رفته است. در حالی که نه تنها قانون­گذار از اصطلاحات اخیر نیز تعریفی ارائه نکرده و شرایط و آثار آن­ها مقرر نداشته بلکه نسبت آن­ها را با اصطلاح امضاء مسکوت گذاشته است.

در میان تالیفات نویسندگان حقوقی نیز به آثار یا اثری که به طور جامع و مانع به امضاء پرداخته باشد و خلاء ادبیات حقوق امضاء را مرتفع ساخته باشد برخورد نمی­کنیم تنها در برخی از آثار به طور پراکنده و بسیار مختصر گاه شاهد اشاره­ای به بعدی از ابعاد یا مساله­ای از مسایل متعدد امضاء هستیم که این البته نیاز ما را به مطالعه عمیق و گسترده امضاء آن هم با توجه به کاربردهای پراهمیت آن برطرف نمی­کند.

از جمله نویسندگان ایرانی که به طور اختصاصی اما ناقص امضاء را مورد مطالعه قرار داده­اند تنها آقای فتح­ا... دولت­شاهی است که دو مقاله یکی با عنوان امضاء و تاریخچه پیدایش و موقع آن در اسناد و دیگری مهر و اثر اثباتی آن در حقوق ایران در سال­های 1343 و 1344 هـ.ش. در مجله حقوقی وزارت دادگستری نگاشته است[3].

نویسندگان دیگری چون آقایان امیرحسین شیخ­نیا، حسینقلی حسینی­نژاد، سید محسن صدرزاده افشار، عبداللـه شمس، در کتب ادله اثبات دعوی خود به تناسب بحث و به طور مختصر اشاراتی به امضاء، مهر و اثر انگشت داشته­اند. در این میان توجه و پرداخت آقای محمدجعفر جعفری لنگرودی به امضاء و مهر در دانشنامه حقوقی­اش مشهودتر به نظر می­رسد[4].

نگاهی گذرا به قوانین و مقررات حکایت از آن دارد که مقنن از امضاء و گاه در کنار آن یا مستقلاً از مهر و اثر انگشت به عنوان یک عمل و عامل حقوقی بهره برده و برای آن نقش و اثر حقوقی قائل شده است. این در حالی است که مقنن تعریفی از آن­ها  نکرده و وضعیت حقوقی­شان را آن­چنان که شایسته آن­ها است تبیین ننموده و ظاهراً آن را به عرف وانهاده است. عرف عام نیز اگر نگوییم با معنا و ابعاد و آثار امضاء بیگانه است دست­کم ناآشناست و آشنایی­اش بسیط و سطحی است چندان که جواب­گوی مسایلی که از آن­ها ناشی می شود نیست. لاجرم عرف خاص حقوق­دانان است که می­باید از عهده این کار برآید اما عرف حقوق­دانان هم چندان که پیش­تر بیان شد رسیده و پخته نیست. زیرا با وجود آن مسایلی که در زیر می­آیند و مسایل تحقیق حاضر را تشکیل می­دهند به پاسخی در خور نمی­رسند. از همین رو تلاش حاضر خود گامی در مسیر جوابگو سازی عرف حقوق­دانان در قلمرو مقوله امضاء است.

1ـ تعریف و ماهیت حقوقی امضاء ـ مهر و اثر انگشت ـ چیست؟

2ـ چه نسبتی میان امضاء با مهر و اثر انگشت وجود دارد؟

3ـ عناصر، شرایط (ماهوی ـ شکلی) و آثار (نقش) آن­ها کدامند؟

4ـ انواع امضاء و مهر کدامند و بار حقوقی آن­ها تا چه اندازه است؟

5ـ حکم تعذر، تعدد و تغییر امضاء و مهر و اثر انگشت چیست؟

به نظر می رسد که امضاء (دستینه)، مهر و اثر انگشت حسب مورد همان ایجاب و قبول است. پس عمل ارادی ظاهری است که اصولاً و نوعاً از قصد (درونی) متابعت و با آن مطابقت دارد. امضاء در این معنا نقش سازنده عمل حقوقی دارد. به عبارتی امضاء جنبه انشایی دارد.امضاء (دستینه) مهر و اثر انگشت گاه اقرار است. یعنی عمل ارادی با جنبه اخباری است.

امضاء دارای دو معنای عام و خاص است. امضاء به معنای عام شامل مهر و اثر انگشت هم می­شود. اصولاً از مطلق امضاء معنای عام آن اراده و استنباط می­شود. مگر این که بنا به قرینه­ای مراد از امضاء منصرف به معنای خاص آن شود.امضاء عناصر، شرایط و آثار حقوقی قابل مطالعه و کاربردی دارد.امروزه امضاء به معنای عام آن اشکال مختلفی به خود گرفته که همگی از عناصر، شرایط ماهوی و آثار یکسانی برخوردار هستند.

 امضاء ابزار عرفی و شایع اعلام اراده انشایی یا اخباری در سند (دلیل نوشته) است و از آن­جا که اعلام اراده منحصر و مضبوط در نحوه و شکل خاصی نمی­باشد هر آن­چه که عرفاً امضاء تلقی شود همان امضاء است لذا تعدد و تغییر آن محدودیتی ندارد و در صورت تعذر صرفاً می­توان با هر مبرز دیگری که مقنن آن را پذیرفته باشد یعنی مهر و اثر انگشت رفع نیاز نمود.

 کتاب حاضر از نوع کاربردی است زیرا در آن از نظریه­های بنیادی به منظور تولید و شناخت و تحلیل مسایل مربوط به امضاء استفاده شده است. به همین دلیل بیشتر مطالب این کتاب به امور و موقعیت­های واقعی مربوط می­شوند.

در کتابی که پیش رو است سعی شده بر اساس ایده­ها و آموزه­های علمی و فنی که از طریق پژوهش­های بنیادی حاصل شده به مسایل و موقعیت­های عملی پاسخ درخور داده شود.[5]

روش تحقیق در این کتاب با توجه به موضوع آن روش کیفی است که اطلاعات آن از طریق مطالعه کتابخانه­ای، فیش­برداری و مصاحبه گردآوری شده­اند. بدیهی است در کشف و بیان و پاسخ به مسایل از تجزیه و تحلیل، انواع استدلال­های منطقی و اصول استنباط اعم از اصول لفظی و عملی بهره برده­ایم.

ادبیات حقوقی ایران با آن غنایی که دارد و بالتبع با آن انتظاری که از آن می­رود حاوی پردازش مستقل، جامع و مانع به مقوله مهمی چون امضاء و معادل­های آن نیست. آن­چه که در این قلمرو شاهد آن هستیم صرف­نظر از یکی دو مقاله که به سال­های 1343 و 1344 برمی­گردد چیزی جز مطالب مختصر، جسته و گریخته در دست نیست که آن هم نه به طور مستقل بلکه به مناسبت بحث مورد اشاره نویسندگان قرار گرفته است در این مورد آن­چه ضرورت داشته و دارد گردآوری همین اندازه از مطالب مختصر است که پراکنده بوده­اند. پس یکی از اهمیت­های کتاب حاضر آن است که دیدگاه­های پراکنده را تدوین نموده است. ضرورت و اهمیت دیگر این تحقیق آن است که دیدگاه­های مزبور را به صورت علمی و در یک طرح (پلان) منطقی جاسازی نموده و ضمن تبیین به نقد و ارزیابی آن­ها پرداخته است.

به نظر می­رسید که امضاء با توجه به کاربرد زیادش به خصوص در حال حاضر نیاز به نظریه­پردازی و نوآوری داشته باشد تا در پرتو آن امکان رسیدن به چارچوبی از مقررات ناظر بر امضاء فراهم بیاید آن هم در حالی که تاکنون چنین سابقه­ای را در مقررات و قوانین شاهد نبوده­ایم.

هدف اصلی و عمده این کتاب گردآوری، تالیف و توسعه ادبیات حقوقی امضاء است تا در پرتو تصویر روشنی از امضاء خلاءهای حقوقی و قانونی آن نمایان گشته و فرصت قانون­گذاری برای نظام­مند ساختن استفاده از امضاء و معادل­های قانونی آن فراهم آید.

آن­چه که عامه و خاصه افراد از امضاء می­دانند در حد و اندازه­های واقعیت حقوقی امضاء نیست و این البته به نبود یک ادبیات حقوقی برجسته و مستقل در مورد امضاء برمی­گردد. در عمل نیز بسیاری از مسایل حقوقی و قضایی به نوعی به طرز تلقی افراد از امضاء برمی­گردد. این در حالی است که تلقی جامع و یکسانی در مورد امضاء و معادل­های قانونی آن یعنی مهر و اثر انگشت وجود ندارد که مبتنی بر آن تصمیم­سازی و تصمیم­گیری شود. در کنار این هدف یعنی ساماندهی و عرضه ادبیات حقوقی امضاء و معادل­های آن اهداف جزیی از جمله کشف و بیان مسائل کاربردی راجع به امضاء و معادل­های قانونی آن نیز مدنظر بوده­اند.

مسائل مورد نظر جزیی و متعدد هستند با این حال هر کدام از آن­ها به تناسب موضوع ممکن است در زیر یکی از چند سوال اصلی و محوری مسائل تحقیق مطرح شوند.

توجه و نگاه اول کتاب حاضر روی «امضا» متمرکز شده است. از این رو در بخش اول به هستی، چیستی، چرایی و چگونگی امضاء در متون قانونی و ادبیات حقوقی پرداخته­ایم. در این بخش طی سه گفتار: تعریف و تاریخچه امضاء، ماهیت و عناصر امضاء، شرایط و آثار امضاء تمام زوایای آن را در حد وسع تجزیه و تحلیل نموده­ایم. سپس در بخش دوم هر یک از معادل­های قانونی امضاء یعنی مهر و اثر انگشت را طی گفتارهای مستقل مطالعه نموده­ایم. از آن­جا که مهر و اثر انگشت معادل امضاء می­باشند طبیعی است که بخش عمده­ای از عناوین و مباحث مطروح در مورد امضاء شامل مهر و اثر انگشت هم شوند پس از همین رو مشابهت­هایی بین عناوین و مباحث امضاء با مهر و اثر انگشت دیده می­شود. با این حال بنا به اقتضای طبع مهر و اثر انگشت گاه مباحث متفاوت و مستقلی هم مطرح می­شوند. به همین دلیل پرداختن به امضاء به طور کلی ما را از مطالعه مستقل مهر و اثر انگشت بی­نیاز نمی­کند. در پایان نتایجی که از مجموع بررسی­ها به دست آمده به طور فهرست­وار تحت عنوان نتایج و خلاصه مطالب  ذکر شده است.