زیست فناوری[1] به عنوان یکی از هفت فناوری کلیدی قرن حاضر در توسعه و تأمین نیازهای بشر و امنیت بهداشتی، اقتصادی و غذایی کشورها جایگاه ویژه­ای به خود اختصاص داده است. تحولات این تکنولوژی باعث شده است که سیاست­هایی جهت تسهیل تحقیق و توسعه­ی زیست فناوری در بخش­های دولتی و خصوصی اتخاذ شود. حدود 30 سال از عمر این فناوری می­گذرد و ایران نیز سرمایه­گذاری­هایی را در این خصوص فراهم کرده است، طوری که در چند سال اخیر در برخی از زیر شاخه­های زیست فناوری پزشکی در جهان ارتقای رتبه یافته است و پژوهشگاه­ها و مؤسسه­های علوم زیستی هم­زمان با گسترش این تکنولوژی فعالیت­های گسترده­ای برای بهبود حیات انسانی دارند.

از طرف دیگر، هر انقلاب جدید تکنولوژیکی در کنار منافع خود برای بشر، هزینه­هایی را نیز برای جوامع تحمیل می­کند. به نظر می­رسد که هیچ­گاه بشر در طول تاریخ تا این حد در برابر فرصت­ها و چالش­های زیست فناوری مستأصل و درمانده نبوده است. قرن بیوتکنولوژی در هیأت فرصتی استثنایی و بی­نظیر به سوی ما می­آید. ما در پیش­ روی خود کشش و جذبه­ی پیشرفت­های عظیم و آینده­ای روشن و مملوء از امیدها و آرزوها را مشاهده می­کنیم. پيشرفت­هایی که ما را از طرفي با اميدها و از طرفي ديگر با بيم­هايي براي آينده­ی زندگي بشر و کرامت انسانی او مواجه كرده است. پيشرفت­هاي زیست فناوری مدرن، امروزه ظرفيت­هاي بالقوه­ی فراواني براي تبديل شدن به ابزاري دولبه دارند كه هم مي­توانند سودرساني كنند و از طرف ديگر منجر به ضرررساني شوند. در صورتي كه اگر به صورت مسئولانه توسعه پيدا كنند و براساس تعهدهای حقوق بشري و عدالت اجتماعي مورد استفاده قرار گيرند مي­توانند به ارتقای شأن بشري منجر شوند و چنان­چه مورد سوء استفاده قرار گيرند، عواقب خطرناكي را براي جامعه­ی بشري به دنبال خواهند داشت. بنابراین ضروری است که تأثیرهای این فناوری بر کرامت انسانی و بالعکس مورد بررسی قرار گیرد.

امروزه گاهی مفهوم کرامت انسانی به عنوان نیروی محدودکننده در زمینه­ی زیست فناوری انسانی و به عنوان توجیهی برای مخالفت با توسعه­ی این فناوری به کار گرفته می­شود و بیان سیاسی جذابی از این واژه وجود دارد که نیاز است که این واژه و مؤلفه­های آن (اتونومی، برابری و همبستگی) مورد بررسی قرار گیرد.

برخی ادعا کرده­اند که کرامت انسانی مفهوم بی­فایده­ای است و چیزی به رعایت دو اصل اتونومی و احترام نمی­افزاید.[2] هم­چنین، پیتر سینگر، [3] بیان می­کند که: «این که چگونه اطلاعات ژنتیکی افراد علیه افراد استفاده شود مهم می­باشد و آگاهی ژنتیکی این توانایی را به انسان دست خواهد داد که در مواردی برای تضعیف کرامت انسانی افراد کاربرد داشته باشد و این از جمله نگرانی­هایی است که باید به آن توجه کرد.»[4] هم­چنین، وی در جایی دیگر اظهار می­کند که: «نوزادان ارزش ذاتی کم­تری از میمون­ها دارند. از آن جا که میمون­ها، آگاهی بیش­تری از نوزادان نسبت به محیط اطراف خود دارند و می­توانند بر محیط اطراف خود تأثیر داشته باشند و برای او این بدان معناست که کشتن نوزادان معلول برای والدین اخلاقی می­باشد.»[5] به نظر می­رسد که این دیدگاه محدود نسبت به کرامت انسانی، به این معنی است که جزئی از بشریت در معرض حمایت بقیه­ی بشریت نمی­باشد و باید نگران چالش­های بعدی و آینده کرامت انسانی بود.

در حوزه­ی تحقیق­های سلول­های بنیادی، کرامت به عنوان دلیلی برای محدودیت تحقیق در زمینه­ی جنین انسان استفاده شد و سپس به عنوان ابزاری در کل جامعه منعکس شد و به عنوان توجیهی برای واکنش سیاسی برای محدودیت فعالیت­ها بدون ارائه­ی معنایی از کرامت انسانی و کاستن ابهام­ها به کار گرفته شد.[6]

ژن­ها «طلای سبز» قرن بیوتکنولوژی به شمار می­آیند. در حال حاضر، شرکت­های چند ملیتی و دولت­ها همه­ی قاره­ها را در جست­وجوی این طلای سبز زیر پا می­گذارند، به امید این که انسان­هایی را با خصوصیت­های بی­نظیر ژنتیکی که می­توانند در آینده به بازاری بالقوه تبدیل شوند، کشف کنند. با یافتن خصوصیت­های مطلوب، این شرکت­های زیست فناوری به تغییر و اصلاح آن پرداخته و سپس در پی کسب امتیاز انحصاری و کالاانگاری انسان هستند. «حیات انحصاری» دومین عنصر شبکه­ی عملیاتی جدید عصر زیست فناوری می­باشد.[7] چالش­ها در زمینه­ی سیاست­گذاری درباره­ی ثبت مواد ژنتیکی انسان برای اولین بار به طور جدی در سازمان اروپایی حق امتیاز[8] مطرح شد و کم­کم به حوزه­ی سیاست­گذاری­ها و قانون­گذاری­های علمی در این زمینه راه پیدا کرد و اظهار شد که اجازه به ثبت مواد ژنتیکی انسان، راهی به سوی مالکیت و قدرت بازار خصوصی خواهد بود. در این زمینه زنان بارداری که نمونه­های ژنتیکی را برای تحقیق­ها اهدا می­کردند، رضایت و آزادی آن­ها مورد سؤال بود و بنابراین، کالاانگاری آن­ها مطرح شد.[9]

در واقع، جهانی­سازی و جهانی شدن، واکنش­های اساسی بنیادگرایان مذهبی و دیگر سنت­ها را در زمینه­ی زیست فناوری انسانی برانگیخته است و مفهوم جهان شمول کرامت انسانی را به چالش کشیده است. بنابراین بحث در مورد کرامت انسانی، ناشی از درک متفاوت آن در سنت غربی و غیر غربی می­باشد. در جهان با دولت محوری کم­تر، اخلاق جهانی آینده برای مفهوم کرامت انسانی مفهوم جدیدی را پیش­بینی می­کند. با همه­ی مسائل مربوط به تعریف و ارتباط تاریخی شدید آن با تفکر اخلاقی و سیاسی غرب،    می­تواند موجب برانگیختن چالش­هایی شود.

علاوه بر فوايد زیادی كه اين تكنولوژي در زندگي و سلامت افراد و جامعه­ی بشري دارد، نبايد استفاده­هاي سوء و خطرهای كاربرد آن را براي كرامت انساني، سلامت، حريم خصوصي، تحقيق و دسترسي به اطلاعات، بخصوص با واقعيت اتحاد ميان تكنولوژي و قدرت­هاي اقتصادي ناديده گرفت. به نظر مي­رسد كه اين فناوري در آينده بتواند  موضوع­هاي حقوق بشري را خصوصي سازد. اين امر با قرار دادن قدرت نقض حقوق در دست­هاي عوامل خصوصي در جامعه مانند شركت­هاي بيوتك صورت خواهد گرفت كه اين فناوري را توسعه مي­دهند. به اين ترتيب، عملكرد آن­ها مستلزم بررسي دقيق، طبق استاندارد­هاي حقوق بين­الملل بشر و تدوين راهكارهاي نظارتي و قانوني است.

به نظر می‌رسد، کرامت انسانی از برجسته­ترین موضوع­های بررسی شده در همه­ی زیرگروه­های علوم انسانی به ویژه در رشته­ی حقوق می­باشد. به رغم کشش فراوان اندیشمندان به آن، کم­تر به درستی به آن پرداخته شده است و گرفتاری­های فراوانی در پژوهش­های آن به ویژه در زمینه­ی زیست فناوری انسانی دیده می­شود. بنابراین، با توجه به دیدگاه­ها و سیاست­های مختلف در مورد کاربرد کرامت انسانی در زیست فناوری انسانی ضروری است که به آن توجه شده و تأثیرهای متقابل آن­ها مورد ارزیابی قرار گیرد.

هدف تمام قواعد حقوقي تنظيم روابط اجتماعي افراد و در اوج آن رسيدن به عدالت و برابری است. در عصر زیست فناوری، ما درباره­ی کرامت انسانی و برابری شأن انسان­ها نمی­توانیم نگران نباشیم و این مقوله برای بهتر شدن زندگی انسان ضروری می­باشد. لازم است که زمینه را برای تبادل نظر جدی و علنی در مورد جنبه­های مثبت و منفی زیست فناوری انسانی و تأثیر بحث­های کرامت انسانی بر آن هموار سازیم. باید به این نکته توجه داشته باشیم که مهندسی ژنتیک و تأثیرهای آن گزینه­ای در میان گزینه­های متعدد    می­باشد و ما باید با انتخاب­های خود از میان فرصت­ها و اولویت­های متناقض با یکدیگر به این مهم دست یابیم.

با توجه به اين كه كرامت انساني در حقوق بشر داراي اهميت قابل توجهي است لازم دانسته­ام كه در زمينه­ی زیست فناوری انسانی که در سال­های اخیر شاهد تحولات گسترده­ای در ایران و سایر کشورها هستیم، کتابی نوشته شود و كرامت انساني و    بحث­هايي كه در اين زمينه وجود دارد از جنبه­هاي مختلف بررسي شود. مانند: تأثیرهای حمایت از کرامت انسانی بر توسعه­ی زیست فناوری انسانی (شبیه­سازی انسان، تبعیض ژنتیکی، بیگانه­پیوندی، کالاانگاری انسان، بیوتروریسم و ...). در این زمینه، بايد نظر موافقان و مخالفان پیشرفت­های زیست فناوری انسانی و قوانین و رویه­های بین­المللی و ملی مورد بررسي قرار گيرد.