تولید نفت و گاز مستلزم طی فرایندهای مختلفی ازجمله مطالعات زمین‌شناسی و اکتشافی به‌منظور یافتن مخازن نفت و گاز در زیر زمین، اقدام به حفاری‌های عمودی و افقی در خشکی یا دریا، ایجاد شکاف در اعماق زمین، استخراج نفت و گاز و انتقال آن‌ها به نقاط مورد نظر میباشد. از آنجایی که عمر مخزن نفت و گاز چند ده سال است، تولید نفت و گاز در یک ناحیه برای آن سال‌ها ادامه خواهد داشت. به طور خلاصه، صنعت نفت و گاز کلیه فعالیتهای مربوط به اکتشاف، توسعه و تولید، فرآوری نفت و گاز تولید شده و انتقال آن از طریق خطوط لوله، برچیدن تاسیسات پس از پایان عمر میدان و پالایش میباشد.
پیش از آغاز حفاری‌ها، از طریق روش‌هایی مانند بررسی لرزه‌ای[1] احتمال وجود منابع نفت و گاز در یک ناحیه مطالعه میشود. بررسی لرزه‌ای روش اکتشافی است که در آن امواج صوتی قوی با فرکانس کم در سطح یا در آب برای یافتن اینکه آیا ساختارهای سنگ حاوی هیدروکربن‌ها هستند یا خیر استفاده میشود.[2]
بنابر آنچه گفته شد، وظیفۀ لرزه‌نگاری، تعیین محدودۀ مخزن در زیر زمین است. همچنین، مشخص نمودن لایه‌های مخزنی یک میدان به کمک لرزه‌نگاری امکان‌پذیر است. لیکن چون لرزه‌نگاری در محدودۀ وسیع صورت می‌گیرد، احتمال خطا وجود دارد. به همین علت است که با اطلاعات چاه آن را تکمیل می‌کنند[3].
پس از شناسایی یک ساختار زمین‌شناسی مناسب، انجام عملیات حفاری اکتشافی[4] تنها راه تشخیص قطعی وجود اقتصادی هیدروکربن[5]، ضخامت و فشار داخلی مخزن است. چاه‌هایی که به این منظور حفر میشوند، چاه‌های اکتشافی نام دارند. موقعیت یک چاه اکتشافی به ویژگی‌های زیرزمینی سازندهای زمین‌شناسی بستگی دارد. برای اجرای عملیات حفاری خشکی، بسترسازی مناسب و مطابق با تجهیزات حفاری و خدمات پشتیبانی باید در محل انجام شود. این پی و بستر برای هر چاه اکتشافی بین چهارصد تا پانزده هزار متر مربع است و نوع آن از شرایط خاک و نوسانات فصلی اقلیم منطقه تأثیر می‌پذیرد. در عملیات حفاری در بستر دریا این موضوع به عواملی چون شرایط جوی (مانند سرعت باد و ارتفاع موج)، عمق دریا و جنس بستر آن بستگی دارد.[6]
مرحلۀ اکتشاف یک تا یک سال و نیم به‌طول می‌انجامد. عملیات اکتشاف با حفر چاهی با قطر بزرگ شروع میشود، تا عمق 100 تا 200 متری، استفاده از لولۀ جداری[7] حفاری با قطر 30 تا 36 اینچ ادامه می‌یابد، سپس لولۀ جداری باریک‌تری استفاده میشود تاجایی که گاهی اوقات قطر لولۀ جداری در انتهای چاه به 5 اینچ میرسد.[8]
پس از تعیین ابعاد میدان نفتی یا گازی، چاه‌هایی که حفر میشوند چاه‌های تولیدی نام دارند. اقدامات آماده سازی متعددی از جمله پاکسازی و صاف نمودن زمین، احداث جاده‌های دسترسی و تامین آب مورد نیاز برای فعالیتهای حفاری بایستی انجام شود.[9] تعداد چاه‌ها با توجه به ابعاد مخزن هیدروکربنی و خصوصیات زمین‌شناسی تغییر می‌کند. در میدان‌های نفتی بزرگ گاه تعداد چاه‌ها به صد عدد یا بیشتر میرسد. از نظر فنی، فرایند حفاری چاه‌های تولیدی، مشابه چاه‌های اکتشافی است. البته هرچه تعداد چاه‌های در دست حفاری بیشتر باشد، سطح کمی و کیفی فعالیت‌ها در این عرصه افزایش می‌یابد.[10]
پس از تکمیل و اتمام حفاری چاه، تأسیسات جانبی و تجهیزات حفاری چاه به‌شدت متراکم شده تا فضای کمتری را اشغال کنند؛ برای نمونه بخش مهمی از وسایل روی سکوی حفاری قرار می‌گیرند. در وضعیت مناسب، یک چاه محدوده‌ای به مساحت ده متر مربع دارد که با حصار ایمنی محصور شده است. در اغلب موارد این محدوده در مرکز سطحی به وسعت چند هکتار قرار دارد که با توجه به شرایط کاری و حجم فعالیت‌ها، بخش‌های دیگر به‌ویژه واحدهای فنی و خدماتی آن را اشغال می‌کنند. به مرور زمان و تغییر مراحل کار، تأسیسات و تجهیزات و فضای لازم برای این مراحل نیز تغییر می‌کنند و نیروی انسانی مقیم در محیط کار جایگزین نیروی کار موقت فعالیتهای اکتشافی میشوند.
در آب‌های عمیق و دور از ساحل، همچون مناطق خشکی، به سازه‌های دائمی برای انجام فعالیت‌ها نیاز است. به‌طور معمول، یک سکوی فولادی یا بتنی در این نواحی به‌عنوان مرکز طراحی، اجرا و کنترل عملیات اکتشاف و استخراج نفت و گاز عمل می‌کند. ممکن است از این سکوی فولادی برای بهره برداری بیش از چهل حلقۀ چاه استفاده شود[11].
نفتی که با فشار اولیه و طبیعی مخزن تولید میشود را تولید اولیه[12] مینامند. در اغلب میادین نفتی، تولید اولیه تنها 30 تا 35 درصد نفت در مخزن را شامل میشود. در مورد مخازن گازی 80 درصد گاز درون مخزن از طریق تولید اولیه به دست میآید.[13] پس از سپری شدن مدتی از تولید میدان، فشار مخزن افت می‌کند، لذا برای دسترسی به نفت بیشتر، باید عملیات دیگری به نام بازیافت ثانویه[14] انجام شود که شامل مواردی چون تزریق آب با فشار زیاد[15] یا گاز[16] به درون مخزن است. در آخرین مرحله از عمر میدان و در صورت صرفۀ اقتصادی، روش‌های دیگری مانند تزریق امتزاجی گاز، تزریق مواد شیمیایی[17] یا روش‌های حرارتی[18] اجرا میشوند.[19]
- فرآوری نفت و گاز تولید شده و انتقال آن از طریق خطوط لوله
با رسیدن هیدروکربن‌ها به سطح زمین، آن‌ها باید از طریق خطوط لوله جمع‌آوری و به‌منظور رقیق‌سازی و تفکیک سیالات تولید‌شده (نفت، آب و گاز) از یکدیگر به تأسیسات مربوطه هدایت شوند. اندازه و نوع این تأسیسات، متأثر از ماهیت مخزن، حجم و ویژگی‌های سیالات تولیدی و صادرات درنظر گرفته‌شده، میباشد. به هنگام فرایندهای پالایشی، سیالات متشکلۀ هیدروکربن، یعنی نفت، گاز و آب، از هم جدا میشوند. برای مثال، نفت باید پیش از صدور، از گاز غیرمحلول جدا شود و یا گاز نیز باید تثبیت شده، از مایعات و ترکیبات ناخواسته‌ای چون سولفید هیدروژن و دی اکسیدکربن تصفیه گردد[20].
مرحله بعد، انتقال نفت و گاز فرآوری شده از طریق خطوط لوله است. به‌طور کلی، ساخت خط لوله شامل مراحلِ (1) بررسی اولیه، (2) نقشه‌برداری، (3) آماده‌سازی مسیر، (4) گودبرداری، (5) قرار دادن خط لوله، (6) پر کردن کانال با خاک زیرین و (7) بازگرداندن زمین به وضعیت اول (قرار دادن خاک رویی) است. برخی از امکانات لازم، مانند تلمبه‌خانه‌ها و ایستگاه‌های اندازه‌گیری و بعضی از امکانات موقت، مانند محل اسکان کارگران در زمان ساخت و محل نگه‌داری لوله‌ها ساخته میشوند[21]. لوله‌های انتقال نفت و گاز در خشکی از جنس پلاستیک یا استیل هستند، لوله‌های انتقال نفت و گاز فراساحلی[22] معمولاً از جنس استیل هستند زیرا بایستی فشار بستر دریا و همچنین فشار درون خط لوله را تحمل کنند.[23]
- برچیدن تأسیسات پس از پایان عمر میدان
میانگین عمر اقتصادی تجهیزات و تأسیسات حفاری چاه و استخراج مواد هیدروکربنی، چه در خشکی و چه در بستر دریا، بیست تا چهل سال است. زمانی که یک چاه به میزانی مستهلک میشود که استخراج نفت از آن صرفۀ اقتصادی ندارد، باید روی آن سرپوش گذاشته[24] و رها شود[25]. این کار از ورود آب شور[26] از چاه و آلوده ساختن آب زیرزمینی جلوگیری می‌کند. اولین گام در این مرحله خارج نمودن لولۀ جداری است، سپس سرپوش‌های سیمانی[27] نصب میشوند[28].
مجموعه فرآیندهایی به منظور تبدیل نفت خام به محصولات قابل استفاده در پالایشگاه‌ها[30] انجام میشود. از جمله محصولاتی که طی فرآیند پالایش تولید میشوند می‌توان به گازوئیل، سوخت موتور هواپیمای جت و آسفالت اشاره نمود.
فرآیند پالایش به طور کلی چهار مرحله دارد: (1) مرحله جداسازی یا تقطیر[31]، (2) تبدیل[32]، (3) بهبود[33] و (4) ترکیب.[34] در مرحله جداسازی، قدم نخست حذف هرگونه نمک و آب باقیمانده در نفت است.[35] سپس نفت خام وارد فرآیند تقطیر میشود، بدین منظور نفت خام پس از تحمل حرارت 750 در جه فارنهایت[36] به صورت بخار وارد برج تقطیر[37] میشود. به طور خلاصه، فرآیند تقطیر ترکیبات مختلف نفت خام را از یکدیگر جدا میسازد. مرحله بهبود به اقداماتی گفته میشود که به موجب آن عناصر نامطلوب مثل اسید آمینه[38] از نفت خام جدا میشود. بسیاری از محصولات پالایشگاه‌ها که بازار به فروش میرسد ناشی از ترکیب مولکولهای مختلف نفت خام است به عنوان مثل گازوئیل حاوی ترکیبات مختلفی است تا آنرا قابل استفاده برای مصرف کنندگان نماید.[39]
صنعت نفت و گاز ممکن است پیامدهایی برای محیط زیست ایجاد نماید. واژۀ محیط زیست از کلمۀ باستانی فرانسوی "environner" به معنی احاطه کردن گرفته شده است و لذا با کاربرد موسع واژۀ احاطه، محیط زیست می‌تواند شامل مجموع شرایط طبیعی، اجتماعی و فرهنگی گردد که بر حیات فرد یا اجتماع تأثیر می‌گذارد. در برخی موارد، جبران زیان ناشی از پیامدهای زيان‌بار فعاليت‌هاي صنعت نفت و گاز بر محيط زيست غیرممکن است یا هزینۀ بسیار بالایی را به‌همراه دارد. لذا، پيشگيري از چنین پیامدهایی دارای اهمیت است. پيشگيري هدفی است كه تعدادي از سازكارهاي حقوقي نظير ارزيابي پيشين آسيب محیط زیستی و أخذ مجوز را مي‌توان به‌عنوان راهکار آن درنظر گرفت[40].
توافق جمعی بر سر یک تعریف واحد از توسعۀ پایدار وجود ندارد. با این حال، در این باره تعریف کمیسیون جهانی سازمان ملل در خصوص توسعه و محیط زیست[41] (1987م) بسیار رایج است، بر اساس این تعریف، توسعۀ پایدار توسعه‌ای است که تأمین‌کنندۀ نیاز نسل فعلی باشد و در عین حال، آسیبی به تأمین نیازهای نسل آینده وارد نسازد. همچنین، با توجه به اسناد بین‌المللی، همچون اجلاس جهانی توسعۀ پایدار[42] در سال 2002م و کنفرانس ریو+20[43] در سال 2012م، توسعۀ پایدار را می‌توان رشد اقتصادی با درنظر گرفتن محیط زیست و اجتماع تعریف کرد.
در ابتدا رويكرد حقوق به آلودگي‌هاي نفتي صرفاً در بُعد مسئوليت آلوده‌كننده به جبران خسارت بود، ليكن امروزه محرز شده است كه خسارت‌هاي وارده به محيط زيست عمدتاً غيرقابل جبران هستند. بسیاری از پیامدهای ناشی از آلودگی‌های محیط زیستی سال‌ها در محیط باقی می‌مانند؛ برای مثال، در سال 1989م بر اثر غرق شدن کشتی نفتكش والدز، آب‌هاي آلاسكا دچار آلودگي نفتي شد. در سال 1995م مطالعه‌ای صورت گرفت که تأثیر آلودگی نفتی طی این سال‌ها را بر روی انواع گونه‌های ماهی موجود در آن ناحیه تعیین نمود و نشان داد كه تأثير آلودگي نفتي بر حيات ماهيان سال‌ها باقي مي‌ماند[44].
کنوانسیون حقوق دریاها- که جمهوری اسلامی ایران در آن عضو ناظر[45] است- مقرر می‌دارد که دولت‌ها باید به‌طور فردی یا جمعی تدابیری اتخاذ کنند تا آلودگی احتمالی ناشی از تأسیسات و تجهیزات به‌کار گرفته‌شده در اکتشاف و بهره‌برداری از منابع طبیعی بستر[46] و زیر بستر[47] دریاها به‌حداقل برسد. آن‌ها به‌ویژه باید تدابیری اتخاذ کنند تا از تصادفات پیشگیری شده، با برنامه‌ریزی برای وضعیت‌های اضطراری از ایمنی عملیات در دریا مطمئن شوند و طراحی، احداث، تجهیز، عملیات و ادارۀ چنین تأسیسات یا تجهیزاتی را قاعده‌مند نمایند.
همچنین، صیانت از محیط زیست دریای خزر، خلیج فارس و دریای عمان تعهدی بین‌المللی است که کشورمان با تصویب کنوانسیون‌های منطقه‌ای آن را پذیرفته است. بر اساس کنوانسیون چارچوب حفاظت از محیط زیست دریای خزر مصوب 2003م (کنوانسیون تهران)[48]، کنوانسیون منطقه‌ای کویت برای همکاری در خصوص حمایت و توسعۀ محیط زیست دریایی در برابر آلودگی مصوب 1978م[49]، پروتکل آلودگی دریایی ناشی از اکتشاف و بهره‌برداری از فلات قاره مصوب 1989م[50] و پروتکل حمایت از محیط زیست دریایی در برابر منابع آلودگی مستقر در خشکی مصوب 1990م[51] دولتهای عضو متعهد به حصول اطمینان از این امر است که بر اثر فعالیتهای نفتی در داخل مرزهای سرزمینی خود خسارت محیط زیستی به کشورهای همجوار وارد نمی‌سازد.
کنوانسیون چارچوب سازمان ملل در خصوص تغییرات آب و هوا مصوب 1992م[52] از دولت‌ها می‌خواهد تا ارزیابی پیامدهای محیط زیستی را به‌عنوان ابزاری برای به‌حداقل رساندن پیامدهای فعالیتهای صنعتی بر آب و هوا به‌کار گیرند. جمهوری اسلامی ایران در سال 1375ش، با تصویب مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای نگهبان به عضویت کنوانسیون چارچوب سازمان ملل در خصوص تغییرات آب و هوا درآمد. همچنین، در پی کنفرانس پاریس در سال 2015م، ایران نیز در شمار کشورهای متعهد به کاهش میزان گازهای گلخانه‌ای خود از سال 2020م قرار گرفت. در تاریخ 30 آبان 1394، در پی کنفرانس پاریس، دولت برنامۀ معین مشارکت ملی در زمینۀ کاهش گازهای گلخانه‌ای را به میزان 4 درصد، و در صورت برداشته شدن کلیۀ تحریم‌ها علیه کشور، 12 درصد اعلام کرد[53].
در اغلب سیستم‌های حقوقی نفت زیر زمین متعلق به دولت است. بنابراین اگر یک شرکت سرمایه‌گذار خارجی بخواهد آن نفت را استخراج کند، نیازمند انعقاد قرارداد با دولت میزبان است. با توجه به آنچه گفته شد، قرارداد صنعت نفت و گاز به‌منظور واگذاری اکتشاف، توسعه و تولید از میدان‌های نفت و گاز، احداث خطوط لوله برای انتقال نفت و گاز و ساخت پالایشگاه‌های مربوط بین کشور میزبان و شرکت نفتی بین‌المللی منعقد میشود. بسیاری از قراردادهای امتیازی سنتی در مورد حفاظت از محیط زیست ساکت بودند و تعداد کمی از این قراردادها به آلودگی نفتی اشاره کرده‌اند؛ هم‌زمان با افزایش به‌رسمیت شناختن اهمیت مسائل محیط زیستی و اجتماعی در چارچوب کلی توسعۀ پایدار، قراردادهای نفتی نیز به این مسائل به‌طور خاص‌تر گرایش پیدا کرده‌اند.
مسئولیت اجتماعی شرکت شامل فراتر رفتن از مسئولیت شرکت مبنی بر کسب سود برای سهام‌داران خود است؛ به عبارت دیگر، مسئولیت اجتماعی شرکت یعنی توجه به منافع سایر ذی‌نفعان[54]. در سال 2001م، کمیسیون اتحادیۀ اروپا، مسئولیت اجتماعی شرکت را به‌عنوان تلاقی ملاحظات محیط زیستی و اجتماعی در فعالیتهای یک شرکت تعریف می‌کند. در سال 2002م شورای جهانی تجارت برای توسعۀ پایدار[55]، مسئولیت اجتماعی را به‌عنوان تعهد شرکت به کمک برای توسعۀ پایدار با هدف ارتقای کیفیت زندگی نیروی انسانی و خانواده‌های ایشان، جوامع محلی و جامعه به‌طور کلی می‌داند.
کتاب حاضر در شش فصل به (1) مقررات ملی و بین المللی در خصوص حفاظت از محیط زیست (هوا، آب، خاک، گیاهان و جانوران، بهداشت و ایمنی انسانی)، (2) سند ارزیابی پیامدهای محیط زیستی، (3) مسئولیت بین المللی دولت‌ها در خصوص آلودگی‌های فرامرزی ناشی از حمل و نقل دریایی نفت، (4) سازکار توسعه پاک، (5) شروط حفاظت از بهداشت، ایمنی و محیط زیست در قراردادهای صنعت نفت و گاز و (6) مسئولیت اجتماعی شرکتهای نفت و گاز می‌پردازد.